ll. Abdülhamid ( 1876-1909): Abdülmecid’in bütün çocukları gibi piyano ve batı müziği dersleri aldı. Keman çaldı. Yine şehzadeliğinde batı tarzında besteler yaptı. Hacı Arif Bey’in gönlünü alarak saray muhitine kazandırmıştır. Yıldız Sarayındaki tiyatro ve opera temsilleri, konserler düzenletti. Çocukları içinde Zekiye Sultan gibi piyano çalanlar ve Şehzade Burhaneddin Efendi gibi kuvvetli musikişinaslar çıkmıştır. At binmeye ve yüzmeye meraklıydı. Osmanlı saray bahçelerinde olduğu gibi çeşitli cins hayvanlar ve nadide kuşlardan oluşan bir hayvanat bahçesi vardı. Türkiye’de tavukçuluk üzerine bir eser yazdırdı. Bilimsel yöntemlerle modern bahçe bakımına özel ilgi gösterdi. Kökünün serasında seçkin ağaçlar, ender bulunur çiçekler yetiştirir ve sık sık bu seraya gelip dinlenirdi. Yıldız sarayında bir botanik bahçesi vardı. Yıldız çiçeğini ilk kez Yıldız Sarayının bahçesinde ll. Abdülhamit yetiştirdi. Sedef ve fildişi kakma, yama ve süsleme işlerindeki maharetlerinin yanında usta bir marangozdu.

Sarayında özel marangozluk aletleri vardı. Marangozluğa Avusturyalı Karl Jansen adlı bir sanatkârın teşvikiyle başlamıştır. Eyüp Sultan türbelerinin yakınlarda restore edilen sedefli kapısının ve Yıldız Camii’ndeki çifte hünkar mahvillerini ayıran gül ağacından mamul kafesli cumbaları onun elinden çıkmıştır. Japonya’dan el testeresini ilk ll. Abdülhamid getirdi. Polisiye roman okumaktan hoşlanırdı. Sırf kendi kütüphanesinde 600 adet el yazması polisiye roman koleksiyonu mevcuttu. Bütün dünyaya ait seyyahların seyahatnamelerini tercüme ettirir ve bunları okuturdu. Bütün dünya coğrafyasını ve beşeri tarihi bilirdi.

Yıldız Sarayında yaptığı tiyatroda çeşitli oyun ve operaları hususi olarak getirtir ve ailesiyle birlikte seyrederdi. Mesela 1896 yılı başlarında İstanbul’a gelen Fransız sahnelerinin ünlü oyuncusu Madam Judic, Yıldız Sarayı Tiyatrosuna davet edilmiş ve ll. Abdülhamid’in huzurunda sahne almıştır. İtalya’nın en önemli oyuncularından Ernesto Rossi (1827-1896) 12 Mart 1889’da İstanbul’a gelmiş, Yıldız Sarayı Tiyatrosu’nda padişahın huzurunda Shakespeare’nin Othello ile Venedik Taciri adlı eserlerini oynamış: oyunlardan hoşlanan Abdülhamid, Rossi ve arkadaşlarına nişanlar dağıtmıştır. Yine bir İtalyan tiyatro sanatçısı Ermeto Novelli de Abdülhamid’in huzurunda Venedik Taciri oyununu oynayanlardan biriydi. ll. Abdülhamid aynı zamanda iyi bir piyano hocasıydı. Gençliğinde resim yapmaya meraklıydı. Saray ressamı İtalyan Fausso Zonaro’dan özel dersler almaktaydı. Rus Ressam Ayvazovski de saraya kabul edilen ve nişanlandırılan ressamlardandır. Sultanın 30 bin karelik fotoğraf albümü vardır. Aynı zamanda saat tamirciliğinde de maharetlidir.

Almanya’dan getirilerek sarayın saatçibaşılığına atanan Johann Meyer, kendi işleri yanı sıra sarayın saatlerinin bakımını da yapmıştır. Halen Türkiye sınırında ve haricinde bulunan saat kuleleri Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümü nedeni ile valilere gönderdiği emir neticesinde şehirlere yapılmıştır. İzmir’in simgesi olan Konak Meydanındaki saat de onlardan biridir. Yıldız Sarayın’da bir demirhanesi ve bir porselenhanesi vardır. Çiniliğe merakı olduğu için Yıldız Çini Fabrikası’nı kurdurarak Türk zevkine ve sanat tarihine büyük bir hizmette bulunmuştur. Abdülhamit pantolon ve ceket giyerdi. Bazı giyim eşyalarını ve çamaşırları Fransa’dan getirtirdi.1892’de kadınlara çarşafı yasakladı. Kılık ve kıyafet alanında pek çok yenilik yaptı. Saray kadınları ve şehzadeleri batılı eğitim alıyor, tıpkı batılılar gibi modern giyiniyorlardı.

Zonaro’nun, 1896 yılında saray ressamı olana kadar İstanbul’da en çok sipariş aldığı çevre Avrupa elçilikleridir. Zonaro’nun anılarından öğrendiğimize göre bu dönem müşterilerden biri olan İngiliz elçisi Sir Philip W. Currie (1894-96) sanatçıya, bir diplomatla evlenmek üzere olan üvey kızını, düğünün yapılacağı kiliseye taşıyacak tahtırevanda gösteren bir resim ısmarlamış ve resmin arka planında, elçilik bahçesinden görülen Haliç manzarasının yer almasını istemiştir. Tahtırevan taşıyıcıları, süslü giysileri içindeki iki kavas ve duvağıyla tahtırevanda oturan kız, sanatçıya birkaç gün poz vermiştir. Sanatçının eşi Elisa’nın tuttuğu hesap defterlerinde, 1896 Mayıs ayında İngiliz elçisi Sir Philip W. Currie için 42.27 Lira karşılığında, bir yağlıboya ve bir de suluboya resim yapıldığı görülür. Bu resim sözü edilen yağlıboya tablo olmalıdır.

Rus ressam İvan Ayvazovski de tıpkı Fausto Zanaro gibi II. Abdülhamit’in 1845’de II. Abdülmecit tarafından Beylerbeyi Saray’nda kabul edilerek kendisine verilen siparişleri yapmaya başlamış, 1845-1890 yılları arasında Osmanlı’ya dört kez gelerek Sultan Abdülaziz’in siparişlerini yapmıştır. 1890’da II. Abdülhamit’in huzuruna kabul edilerek kendisine iki tablosunu hediye etmiştir.

II. Abdülhamit’in Çekirdekten Bir Köy Nüfusuna Tekabül Eden Ailesi

Eşleri: Sultan II. Abdülhamid’in kabul gören kaynaklara göre 16 tane eşi vardır.

II: Abdülhamit’in Kadın Efendileri

Bedrifelek Kadın Efendi – Safi-Naz Nur-Efzun Kadın Efendi – Bidar Kadın Efendi

1. Nâzikedâ Başkadınefendi
2. Safi-naz Nur-efzun İkinci Kadın Efendi
3. Bedrifelek Kadınefendi
4. Bidâr Kadınefendi
5. Dilpesend Üçüncü Kadın Efendi
6. Mezîde Mestan Üçüncü Kadınefendi
7. Emsal-i Nur Üçüncü Kadın Efendi
8. Müşfika Kadınefendi

II. Abdülhamit’in hanımları:

1- Nazikeda,

2- Safinaz,

3- Dilpesent,

4- Peyveste,

5- Nazlıyar,

6- Bidar,

7- Mezide,

8- Emsalinur hanımları

II. Abdülhamit’in İkballeri

1. Saz-kar Hanımefendi: Baş İkbal
2. Peyveste Hanımefendi: İkinci İkbal
3. Fatma Pesend Hanımefendi: Üçüncü İkbal
4. Behice (Maan) Hanımefendi: Dördüncü İkbal
5. Saliha Naciye Hanımefendi: Altıncı İkbal

Saliha Naciye Hanım (5. İkbal): 1887 Doğumlu olan Saliha Naciye Hanım II. Abdülhamit 62 yaşındayken, haremine henüz 14 yaşındayken 6. ikbal olarak girdi.

1905 yılında Mehmed Abid Efendi’yi, 1908 yılında ise Samiye Sultan’ı doğurdu. II. Abdülhamid‘le birlikte sürgün yeri Selanik‘te üç yıl kaldıktan sonra padişahın İstanbul Beylerbeyi Sarayı‘na nakli üzerine burada da altı yıl padişahla beraber kalmıştır. Padişahın ölümü üzerine oğlu ile beraber Erenköy‘deki köşkte kalmışlardır. Hanedan üyelerinin yurtdışına çıkarıldığı tarihten bir ay önce vefat etti. Sultan Mahmud Türbesi‘nin ek bölümüne defnedildi.

II. Abdülhamit’in Gözdeleri

1. Dürdane Hanım: Baş Gözde
2. Calibos(Caliboz) Hanım: 2. Gözde
3. Simperver(Nazlıyâr) Hanım: 3. Gözde
4. Nevcedid Hanım
5. Bergüzar
6. Levandit
7. Ebru
8. Sermelek
9. Gevherriz
10. Mihrimend Zefide

Erkek çocukları

1. Mehmed Selim Efendi, Bedr-i Felek Kadın Efendi’nin oğlu
2. Ahmed Nuri Efendi
3. Mehmed Abdülkadir Efendi
4. Mehmed Burhaneddin Efendi
5. Abdürrahim Hayri Efendi, Peyveste Hanımefendi‘nin oğlu
6. Ahmed Nureddin Efendi
7. Mehmed Bedreddin Efendi
8. Mehmed Abid Efendi, Saliha Naciye Hanımefendi’nin oğlu

II. Abdülhamit’in Kız Çocukları

1. Ulviye Sultan
2. Zekiye Sultan
3. Naime Sultan: Sultan II. Abdülhamid’in ve Bidâr Kadınefendi’nin kızı.
4. Naile Sultan: II. Abdülhamid’in ve Dilpesend Kadınefendi’nin kızı. Sarayda özel eğitim gördü. Piyano, violonsel, arp çalmasını öğrendi. 1901’de Gazi Osman Paşa’nın oğlu Cemaleddin Bey’le nişanlandı ancak bir süre sonra bir aşk skandalı yüzünden nişan bozuldu. Daha sonra 1905 yılında vezir Arif Hikmet Paşa’yla evlendi.
5. Şadiye Sultan
6. Ayşe Sultan
7. Refia Sultan
8. Hatice Sultan – (10 Temmuz 1897, Yıldız Sarayı, İstanbul – 14 Şubat 1898), annesi Fatma Pesend Hanımefendi‘ydi. 7 aylıkken difteriden vefat etmiş, Yahya Efendi Türbesi‘nde defnedilmiştir. Abdülhamid, kızının ölümünden duyduğu üzüntüden dolayı hatırasına Hamidiye Etfal Hastanesini (günümüzdeki Şişli Etfal Hastanesi) yaptırmıştır.
9. Aliye Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.
10. Cemile Sultan (y.1900). Bebekken ölmüştür.
11. Samiye Sultan
12. Saliha Sultan

Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Gelişmeler

II. Abdülhamid’in padişahlığı döneminde sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmelerden bazıları şunlardı;

1. Mülkiye(Siyasal Bilgiler), Fakülte düzeyine getirilerek açıldı.
2. Memurlara sicil tutulmaya başlandı.
3. Eski Eserler Müzesi açıldı.
4. Hukuk Fakültesi açıldı.
5. Muhasebat Divanı (Sayıştay) kuruldu.
6. Güzel Sanatlar Fakültesi açıldı.
7. Ticaret Fakültesi açıldı.
8. Yüksek Mühendislik Fakültesi açıldı.
9. Dârülmuallimât (Kız Öğretmen Okulu) açıldı.
10. Terkos Suyu hizmete girdi.
11. Her yerde olmasa da İdadiler (Lisesi) açılmaya başlandı
12. Ziraat Bankası kuruldu.
13. Bursa’da İpekhane açıldı.
14. Halkalı Ziraat ve Veterinerlik Fakülteleri (Halkalı Ziraat ve Baytar Mekteb-i Âlisi) açıldı.
15. Bursa Demiryolu hizmete girdi.
16. Aşiret Okulu açıldı.
17. Bütün yurtta Rüşdiyeler (Ortaokul) açılmaya başlandı.
18. Kudüs Demiryolu hizmete girdi.
19. Ankara Demiryolu hizmete girdi.
20. Hamidiye Kağıt Fabrikası kuruldu. ^[49]
21. Kadıköy Gazhanesi kuruldu.
22. Beyrut’ta liman ve rıhtım inşa edildi.
23. Osmanlı Sigorta Şirketi (Osmanlı Umum Sigorta Şirketi) ^[50] kuruldu.
24. Kadıköy Su Tesisatı hizmete girdi.
25. Selanik-Manastır Demiryolu hizmete girdi.
26. Şam Demiryolu hizmete girdi.
27. Eskişehir-Kütahya Demiryolu hizmete girdi.
28. Galata Rıhtımı inşa edildi.
29. Beyrut Demiryolu hizmete girdi.
30. Darülaceze(Kimsesizler yurdu) hizmete girdi.
31. Mum Fabrikası kuruldu.
32. Afyon-Konya Demiryolu hizmete girdi.
33. Sakız Adası’nda Liman ve Rıhtım inşa edildi.
34. İstanbul-Selanik Demiryolu hizmete girdi.
35. Tuna Nehri’nde Demirkapı Kanalı açıldı.
36. Şam-Halep Demiryolu hizmete girdi.
37. Şişli Etfal Hastanesi hizmete girdi.
38. Hicaz Telgraf hattı kuruldu.
39. Hama Demiryolu hizmete girdi.
40. Basra-Hindistan Telgraf hattı Beyoğlu’na bağlandı.
41. Hamidiye Suyu hizmete girdi.
42. Selanik’te Liman ve Rıhtım inşa edildi.
43. Haydarpaşa Liman ve Rıhtımı inşa edildi.
44. Maden Fakültesi açıldı.
45. Şam Tıp Fakültesi açıldı.
46. Haydarpaşa Askeri Tıp Fakültesi açıldı.
47. Trablus-Bingazi Telgraf hattı kuruldu.
48. Konya Ereğlisi’nde demiryolu hizmete girdi.
49. Trablus Telsiz İstasyonu kuruldu.
50. Bütün yurtta Telsiz İstasyonları kuruldu.
51. Medine Telgraf Hattı kuruldu.
52. Şam’da Elektrikli tramvay hizmete girdi.
53. Hicaz Demiryolu hizmete girdi. 27 Ağustos’ta İstanbul’dan kalkan tren, 3 gün sonra Medine‘ye ulaştı.
54. İlk rakı fabrikası “Tokat Umurca” açıldı.
55. İlk bira fabrikası “Bomonti” açıldı.